Vanaf Murmeltal in 2003 (links) tot Filisur in 2020 (rechts) foutloos in gebruik!

Het computerprogramma Koploper is een freeware modeltrein besturingsprogramma. Het programma is voor een toepassing onder Windows ontwikkeld door Paul Haagsma. Na meer dan 25 jaar ontwikkeling kan gesteld worden dat het programma, als het op de juiste wijze wordt geïnstalleerd en ingesteld, foutloos werkt. Ik heb sinds 2003 nog geen fout kunnen bespeuren. Het programma werd na het overlijden van de maker in 2019 niet verder ontwikkeld.  Het programma blijft wel beschikbaar: Website Koploper 

Kort samengevat stuurt Koploper de decoders  van de treinen, wissels en seinen aan. Het programma laat de treinen rijden door het instellen van rijwegen. Controle op de treinbewegingen vindt plaats door het uitlezen van de bezetmelders op de modelbaan. Er kan gekozen worden voor het handmatig rijden, volgens een vaste dienstregeling of volledig automatisch.

Om te beginnen moet het sporenplan getekend worden in het programma. Ook moeten in het programma de relaties tussen de blokken worden vastgelegd. (De blokken staan op mijn scherm aangegeven met zwarte vakjes) Het tekenscherm wordt gevuld door de symbooltjes van alle onderdelen op hun plek te schuiven en daarna de bijbehorende data in te vullen.

Het tekenscherm in Koploper

Niet alle sporen van de modelbaan hoeven in Koploper opgenomen te worden. Alleen die sporen waarover Koploper de treinen moet sturen zijn noodzakelijk. Van mijn station Filisur zijn alleen de sporen 2, 3 en 4 in het programma opgenomen. Van alle wissels op het station zijn nu de wissels 17, 18, 19 en 24 opgenomen. De rest wordt met tuimelschakelaars op een extern tableau omgezet. Dat komt bijna overeen met de werkelijkheid waar in 1990 alleen de buitenste twee wissels 17 en 24 elektrisch werden omgezet. Ik zou dus in Koploper de wissels 18 en 19 nog kunnen laten vervallen. Maar dan is er niet meer door Koploper vanuit “Wiesen” naar spoor 3 te rijden.

 De sporen die niet in het Koploper programma opgenomen zijn hebben op het beeldscherm geen zwart blokje en geen spoornummer. Het sporenplan op het Koploper scherm ziet er nu als volgt uit:

In de twee grote schaduwstations “Alvaneu” en “Stugl/Stuls” bevindt zich een keerlus.
 Er kan daar ook rondgereden worden om een spoor vrij te maken.

Het station Filisur ligt aan de doorgaande Albula spoorlijn van Thusis naar St. Moritz. Voor mijn modelbaan gebruik ik het station met stukjes aansluitende lijn naar de eerstvolgende stations Alvaneu, Stugl/Stuls of Wiesen. Natuurlijk zijn deze spoorlijnen op de modelbaan niet volledig aangelegd. Ik heb alle spoorlijnen laten eindigen in “schaduwstations” met de namen van de eerst volgende stations. In Alvaneu en Stugl/Stuls zijn keerlussen opgenomen en rijden de treinen na het verlaten van het  schaduwstation ongewijzigd naar Filisur terug.  Het schaduwstation Wiesen bestaat uit twee kopsporen. Hierheen mogen alleen pendeltreinen rijden.

Ik heb geprobeerd het beeldscherm in Koploper zo veel mogelijk aan te passen aan de Zwitserse Domino tableaus van de firma Integra rond 1990. Vandaar de groene achtergrond. In de Domino tableaus zaten gloeilampjes die weergaven waar de treinen waren. Het gele nummer in een zwart blokje is misschien niet zo duidelijk, maar het geeft wel het idee weer van een Domino tableau. Ook de stand van de wissels werd met gloeilampjes aangegeven. In het Koploperscherm is alleen een wisselstand met (gele) lijntjes mogelijk. Een wisselstand wordt getoond met een onderbreking van de lijnkleur in het niet verbonden spoor. Door die onderbreking geel te maken ontstaat een omgekeerd beeld. Daarom zijn bij mij nu de onderbrekingen ook groen gemaakt, iets donkerder dan de ondergrond. Dat valt niet zo op, maar je kan, indien nodig, wel de wisselstand zien.

Koploper kan voor een bezet spoor of een ingestelde rijweg een zwarte lijn met rode of gele blokjes weergeven. Die blokjes zijn echter zo klein dat ik toch gekozen heb voor doorgetrokken rode en gele lijnen. Op die sporen waar treinen in beide richtingen kunnen rijden laat ik de rijrichting met een rood pijltje aangeven.

Het ziet er misschien niet zo gelikt uit als in andere programma’s. Ik zoek nog naar mogelijkheden om het één en ander binnen Koploper te verbeteren.

Een trein is onderweg op de modelbaan, het computerscherm toont het volgende:

107 bevindt zich op spoor 11 (rood) en heeft een rijweg naar spoor 3 gekregen (geel).
Het groen tonend sein staat links (!) van het spoor zoals in Zwitserland gebruikelijk.
De aanduiding AM in de bovenrand geeft aan dat het een dienstregeling in de ochtend betreft.

In het overzicht locomotieven is te zien dat de 107 een G4/5 is, treinnummer 3559, 25 km/uur rijdt, van spoor 11 naar 3 onderweg is en dat een automatische stop volgt:

Het nummer 3562 is de rit terug in de middag (dan onder aanduiding PM boven in de bovenrand)

De treinen

Van elke in Koploper te gebruiken trein moeten alle gewenste gegevens in het programma worden ingevuld. Denk aan een maximum snelheid, of de lengte in verband met de beschikbare spoorlengte.

Ook van elke locomotief worden zaken vastgelegd. De combinatie van locomotief met trein bepaalt hoe de trein zich gaat gedragen.

De rijwegen

Alle mogelijke rijwegen van een blok naar een ander blok moeten in het programma worden ingevuld compleet met  eventuele wissel- en seinstanden, maar ook met een maximum snelheid die voor die rijweg geldt. De maximale snelheid op de Albulabahn is slechts 50 km/uur. Over de meeste afbuigende wissels wordt met maximaal 40 km/uur gereden. In 1990 gold dat laatste ook voor het gehele emplacement Filisur.

De blokken

Een blok is verdeeld in secties waar een trein, indien nodig, moet afremmen of stoppen. Koploper laat alleen een trein stoppen bij een in de rails geïsoleerde stopsectie. Dat is een nadeel. Als je treinen op verschillende plekken in een blok wilt laten stoppen, denk  aan korte en lange treinen,  moet je meerdere stopsecties in de spoorbaan inbouwen.

Hoe stuurt het programma?

Indien een rijweg ingesteld staat (van startblok naar doelblok) vertrekt de trein in het startblok. Koploper laat iedere seconde de snelheid van die trein met 1 stap toenemen tot dat de toegestane snelheid is bereikt. De toegestane snelheid is de laagste snelheid die geldt voor rijweg, locomotief of treinsoort.  Komt de trein in het doelblok, dan laat Koploper de trein op dezelfde manier afremmen. De treinen stoppen en vertrekken in Koploper bijzonder natuurgetrouw. Dat is één van de grote voordelen van dit programma.

702 heeft een rijweg gekregen naar spoor 3.
In Koploper kunnen geen treinnummers in de blokjes staan, wel het locdecoder nummer.

Rijden op dienstregeling

Je zou Koploper kunnen gebruiken om alleen wissels en seinen te bedienen, maar dan zie je niet waar treinen zijn. Door in Koploper met rijwegen te werken kan dat wel. Je kan de trein met de muis van blok naar blok sturen. Dan rij je handmatig, maar wel beveiligd.

Je kan ook automatisch Koploper laten bepalen welke treinen gaan rijden. Dat vergt wel het inbouwen van een heleboel voorwaarden opdat er niets mis kan gaan. Denk aan het maximum aantal treinen dat onderweg mag zijn naar een station als dat station maar twee sporen vrij heeft. Ik ben geen liefhebber van dat automatisch rijden. Je ziet wel altijd treinen rijden, maar ik blijf het een beetje kermis vinden. Leuk voor een druk bereden spoortracé in of bij een stad, maar zeker niet voor nabootsing van een stukje RhB spoorlijn.

Ik heb een voorkeur voor rijden op dienstregeling (vaste treinroute). Daarin leg je een aantal treinen vast die op een bepaalde tijd ergens vertrekken en volgens een vastgelegde dienstregeling over de modelbaan rijden tot dat ze weer op hun uitgangspositie zijn teruggekeerd. De meeste van mijn treinen rijden zo. Dat lijkt het meest op het grote voorbeeld.

Hierbij een schermafdruk van het locomotievenoverzicht tijdens het rijden op dienstregeling:

Het “overzicht locomotieven”. 9 Treinen zijn in een vaste dienstregeling opgenomen.
Anderen zoals de 353 of de 601 en 610 rijden handmatig, maar zijn bij het maken van dit overzicht niet in een blok.

We zien dat trein GmP 4538 (met loc 414, Ge 6/6 I) van blok 21 naar blok 2 rijdt, de snelheid 39 km/uur is en de trein in blok 2 een automatische stop heeft.
Alle andere treinen wachten in hun blok op de juiste vertrektijd die in minuten staat aangegeven.

Door het vakje “Stop loc” aan te klikken blijft de trein na aankomst in het doelblok staan en vertrekt niet meer. Zo kan er handmatig ingegrepen worden in de dienstregeling. Aanklikken van het rode bord STOP geeft een noodstop voor de betreffende loc.

Het groene bordje vakje Go geeft een vroegtijdig vertrek van de betreffende trein.

Het totale rijden op dienstregeling kan op elk moment worden onderbroken. De tijd stopt, de rijdende treinen maken hun rijweg af en blijven staan. Bij het weer starten van de vaste dienstregeling gaat alles gewoon verder. Ik laat de modelbaan vaak maar korte tijd rijden. Geen enkel probleem dus.

De klok in Koploper kent geen onderscheid in uren. Een dienstregeling van meer dan 60 minuten zou daarom wel eens fout kunnen gaan als er niet goed gelet wordt op de vertrektijden. Ik heb een programma van twee uur.  In het bovenstaand overzicht staan in de kolom “Vaste treinroute” de twee treinnummers (heen- terug) die aansluitend gereden worden. De pendeltrein met motorwagen 501 heeft in het getoonde overzicht nog vier treinnummers te rijden (heen-terug-heen-terug).

Later is deze treinroute gesplitst in twee treinroutes voor de 501 en de 601, de 501 met de 125-134 in de ochtend en de 601 met de 165-174 in de middag. Zie ook het onderstaande bij "AM/PM op het scherm" en bij "2 Pendeltreinen om de beurt laten rijden".

Alle vaste treinroutes starten na de laatste rit weer op. Het programma van 2 uur blijft zich daardoor herhalen tot dat het rijden op dienstregeling onderbroken wordt.

Je kan ook andere in Koploper opgenomen treinen “handmatig” tussen de dienstregelingstreinen door laten rijden door deze met de muis van blok naar blok te sturen. Op die manier laat ik een schoonmaaktrein rijden. Best een leuke uitdaging want er mag dan natuurlijk geen vertraging optreden! Ik heb hiervoor veel baat bij de grafische dienstregeling zoals aangegeven op de pagina Rijden op dienstregeling. Op de grafische dienstregeling kan ik zien waar ik handmatig een trein kan tussenvoegen zonder dat deze de dienstregeling laat vast lopen.

De opzet van de dienstregeling en de afbeeldingen en samenstellingen van alle treinen vindt u op: Rijden op dienstregeling. 

Meer mogelijkheden in Koploper

Koploper heeft dus nadelen, maar ook veel voordelen. Eén daarvan is het kunnen programmeren van vele (speciale) acties. Een actie kan reageren op heel veel zelf aan te geven voorwaarden zoals tijd, aankomst van een trein of de stand van een (al dan niet digitale) schakelaar. Een mooi onderdeel in Koploper is de Sequens. Dat is een reeks opdrachten die de computer achter elkaar  kan uitvoeren. Je kan dat in het oneindige doortrekken en hele mooie zaken regelen. Sommigen laten een overweg bedienen of een loc omlopen naar de andere kant van de trein. Ik heb de volgende zaken geregeld:

•  Vertrekken bij het sein Abfahrerlaubnis

Aan de uitrijseinen in Filisur is het sein "Abfahrerlaubnis" bevestigd. Zie ook de pagina MicroScale seinen. Het is een klein seinbeeld van twee lampjes, wit en groen. Het heeft mij even tijd gekost om een oplossing te vinden voor een goede werking van dit vertreksignaal in Koploper. Het sein wordt namelijk in werkelijkheid niet direct getoond bij een groen seinbeeld, maar door een druk op de knop, door de stationsbeambte. Vergelijk het met het vroegere "spiegel-ei". De trein vertrekt dus niet direct bij een groen uitrijsein, maar pas na het verkrijgen van de "Abfahrerlaubnis". Het sein wordt alleen bij personentreinen gebruikt. Goederentreinen mogen wel direct vertrekken.

Ik laat in Koploper een speciale actie werken als een personentrein in een betreffende richting groen licht krijgt voor vertrek. Die speciale actie laat een decoder schakelen die het sein Abfahrerlaubnis laat branden. Maar, en daar zit de truc, met een andere in Koploper ingevoerde vertraging dan bij de vertrekkende trein is ingevoerd. Ik geef het treintype personentrein 7 seconden vertraging voordat deze werkelijk gaat rijden na het instellen van de rijweg. Ik geef de speciale actie 5 seconden vertraging voor het tonen van de Abfahrerlaubnis. In eerste instantie had ik meer vertraging ingesteld, maar dat duurde te lang. Bij het kruisen van de sneltreinen moet een eerste trein (spoor 2) direct weg na binnenkomst van een tweede (spoor 3).

Na passage van de eerste bezetmelder na het sein valt het seinbeeld terug op rood en dooft het sein „Abfahrerlaubnis“.

• Geen treinbewegingen door het sein “Räumungssignal”

Het Räumungssignal, een diagonaal wit kruis, zie ook de pagina MicroScale seinen,  licht op als ik handmatig een tuimelschakelaar op het externe bedieningspaneeltje omzet. Bij gedoofd sein krijgt Koploper een signaal via een eveneens aan de schakelaar gekoppelde bezetmelderuitgang. Met een speciale actie in Koploper blokkeert het programma dan de mogelijkheid om een rijweg in te stellen. Ik kan zo de treinbewegingen naar en van het station in de betreffende richting onderbreken. Bij het doven van alle drie „Räumunssignale“ is het rangeren op het hele station daarmee beveiligd.

Rangeren in 1990 te Filisur, denk er om: wissel na rangeerbeweging terugzetten!

Niet vergeten om na het rangeren alle handbediende wissels weer in de goede richting te zetten! Ook in het werkelijke Filisur vergat men dat wel eens. Zo heb ik in 1990 een sneltrein uit Bergün in volle vaart in Filisur op spoor 5 zien binnen komen. De machinist bedacht zich geen moment en zette direct terug tot voor het betreffende wissel, gooide zelf het wissel om en reed alsnog naar spoor 3….

Het leek een modelbaan!

• Stationsklokken luiden

De stationsklokken in Filisur kondigden in 1990 een trein aan. Zie de pagina Stationsklokken Filisur.

Ik heb in elke rijweg naar Filisur een schakelaar opgenomen die de juiste klok aanstuurt. De schakelaar staat ook in het beeldscherm aangegeven. Zo kan ik direct zien, als ik het geluid niet meer herken, uit welke richting een trein te verwachten is.

Er is een rijweg ingesteld vanuit Alvaneu richting Filisur, van spoor 35 naar spoor 11.
Samen met de wissels 1 en 9 werd ook de schakelaar “Alvaneu” bediend waarna de stationsklok op het perron in Filisur “trein uit Alvaneu” aankondigt.

• Het groepsuitrijsein

Het programma Koploper koppelt gewoonlijk een sein aan een blok. Koploper stuurt de treinen van blok naar blok en laat de seinen in die blokken daarop reageren. In een standaard station heeft elk vertrekspoor een uitrijsein, nog voor de wissel(s). In Filisur stonden de uitrijseinen voor alle drie richtingen achter de wisselstraat. Het waren groepsuitrijseinen en konden voor elk vertrekspoor van toepassing zijn. Ook deze seinen zijn door Koploper goed te schakelen. Het sein is in te voeren als rangeersein en aan de wisselstraten te koppelen. Het sein toont groen bij een ingestelde rijweg en valt weer op rood bij de eerste bezetmelding na de wisselstraat. Het werkt perfect.

• Aanduiding AM/PM op het scherm

Aan de bovenkant van het Koploperscherm staat de aanduiding AM of PM. Dit staat voor het ochtenduur of het middaguur uit de vaste dienstregeling. Het tekstblok geeft de waarde van de logische actie "Dagdeel" aan (waar=AM, nietwaar=PM). Het wisselen van deze aanduiding laat ik door een sequens doen die weer gestart wordt door een speciale actie op de (model-) tijd 30 min. De eerste trein uit een dagdeel AM of PM vertrekt op 32 min. De wisseling is geheel onafhankelijk van de treinbewegingen. De waarde van de logische actie "Dagdeel" wordt ook gebruikt bij de keuze van de pendeltrein uit het schaduwstation, zie onder bij "2 pendeltreinen om de beurt laten rijden".

• Uitschakelen stoomgeluid G 4/5 107

Het geluid van de stoomloc (zie pagina LocSound in de G 4/5 107) laat ik in het schaduwstation bij binnenkomst uitzetten (logische actie). Koploper zet de functieknop 1 uit (speciale actie).  Bij het wegrijden wordt deze op dezelfde wijze weer aangezet.

• Aan zetten luchtpomp G 4/5 107

Na het stoppen van de stoomloc op het station (logische actie) wordt de luchtpomp aangezet. (In de werkelijkheid om de druk in de luchtreservoirs weer op peil te brengen). Dit kenmerkende geluid wordt met functieknop 6 aangezet (speciale actie). De decoder zet dit geluid zelf weer uit.  Zie ook de pagina LocSound in de G 4/5/ 107.

• 2 Pendeltreinen om de beurt laten rijden

Ik heb twee pendeltreinen op de baan voor de relatie Filisur-Davos. Elk hele uur komt deze in Filisur aan en keert. Nu komt in het ochtenduur (AM) de ene en in het middaguur (PM) de andere. Het vertrek van een pendeltrein uit het schaduwstation "Wiesen" gebeurt op een vast tijdstip en is dus ook afhankelijk van het dagdeel.  Dat kan niet ingevuld worden in de vaste treinroute. Ik laat het vertrek afhangen van een logische actie die op zijn beurt weer afhankelijk is van het dagdeel en de (model) kloktijd. In het koploperscherm staat, onder overzicht locomotieven, bij de pendeltreinen 501 en 601 nu geen vertrektijd maar een logische actie:

Tot slot:

• Koploper functioneert niet met de nieuwe LAN/USB interface van het door mij gebruikte treinbesturingssysteem Lenz Digital Plus. 
  Zie mijn pagina: Lenz Digital Plus Koploper functioneert wel goed met de oude interface LI100 met seriële poort.
• Het programma Koploper en de handleiding zijn te downloaden op: Website Koploper
• Veel informatie is te vinden in het: Koploperforum